Nguyễn Lệ Chi
Dịch giả
Giám đốc Công ty sách Chibooks
Là một đơn vị xuất bản sách còn non trẻ, hình thành mới từ tháng
12/2008 đến nay với gần 30 đầu sách, phần lớn là sách văn học nước ngoài,
Chibooks luôn mong mỏi được đóng góp một phần nhỏ bé nhằm làm phong phú thêm
nền văn hóa đọc nước nhà. Nhưng thực tế văn hóa đọc nước ta đang ở tình trạng
nào và làm sao để nâng cấp được nó vẫn là một câu hỏi nhức nhối không chỉ của
riêng Chibooks và giới xuất bản.
Thực trạng mù mờ
Có lẽ chưa hề có một cuộc nghiên cứu chính
thức nào ở nước ta về thực trạng văn hóa đọc nước nhà để định vị và xác định những
tác động cùng tầm ảnh hưởng của nó với xã hội. Cũng không có những công bố công
khai về các số liệu xuất bản hàng năm như: số lượng các đầu sách đã xuất bản, số
lượng của từng thể loại sách xuất bản, tỷ lệ phần trăm tăng hay giảm của từng
thể loại sách xuất bản so với cùng kỳ năm trước, hoặc thống kê số lượng độc giả
mua sách theo thể loại vì yêu thích hay vì nhu cầu… để mà so sánh, phân tích và
giúp các đơn vị xuất bản từ đó mà căn cứ phân tích chiến lược xuất bản của mình
trong năm tới hoặc rút ra những kinh nghiệm xương máu cho thành công hay thất bại
của mình trong năm vừa qua. Trên trang web của Bộ Thông tin và Truyền thông
cũng chỉ đưa ra những số liệu thống kê hết sức vắn tắt về tình hình xuất bản
như:
(Mic.gov.vn) -
Nguồn:
Cục Xuất bản
Về Xuất bản:
Theo
thống kê lưu chiểu, đến ngày 30/11/2009 toàn ngành đã xuất bản được:
-
Về sách: 20.601 cuốn với 196.325.141 bản, đạt 111% về cuốn, 76% về
bản so với cùng kỳ năm 2008.
-
Về văn hóa phẩm: 804 loại với 15.953.000 bản, trong đó có 320 mẫu
lịch với 11.700.000 bản đạt 76,4% về bản so với năm 2008.
Với những con số quá khô khan và sơ lược
như vậy, thật khó có thể cung cấp nhiều những hỗ trợ tham khảo thông tin cho cả
độc giả lẫn các đơn vị xuất bản, đặc biệt là các đơn vị xuất bản tư nhân vốn là
những nơi khan hiếm thông tin tổng kết chung trong ngành. Bên cạnh đó, báo chí
truyền thông đăng tin bài về thực trạng của ngành xuất bản cũng không có số liệu
chính xác và đầy đủ, chủ yếu là theo số liệu của một vài đơn vị trong ngành
cung cấp và viết theo cảm nhận chủ quan hoặc dựa theo ý kiến của một số người
làm trong ngành xuất bản, chưa có con mắt bao quát của toàn ngành và toàn thực
trạng văn hóa đọc của xã hội.
Quay lại với câu hỏi thực trạng văn hóa đọc
của nước ta hiện nay ra sao? Phát triển đa dạng trăm hoa đua nở với rất nhiều đầu
sách và thể loại sách mới mỗi ngày. Đó là một điểm mừng và đáng ghi nhận, đánh
dấu sự phát triển mỗi ngày của ngành xuất bản. Có cung mới có cầu, nếu người
mua không quan tâm nhiều tới sách, ắt hẳn dòng sản phẩm này cũng không phát triển
và sinh sôi đa dạng hàng ngày tới vậy. Ngày càng nhiều có các tác phẩm mới của
nước ngoài được các đơn vị xuất bản trong nước mua bản quyền và chuyển thể sang
tiếng Việt. Điều này giúp độc giả trong nước có điều kiện bước thêm trên cây cầu
văn hóa và tri thức nối với các nước bạn. Ngày càng nhiều sách mới của các tác
giả Việt Nam được ra mắt thị trường, được dịch ra nhiều thứ tiếng và được đưa
đi ra thị trường nước ngoài, đánh dấu sự sáng tạo cá nhân không ngừng tăng cùng
sức lan tỏa văn hóa Việt Nam ra nước ngoài qua sản phẩm sách. Tuy nhiên nếu hỏi
thực trạng hiện nay đáng mừng hay đáng lo, xin thưa rất mù mờ để đánh giá và
đưa ra những nhận xét đúng. Bởi nhìn chung nếu dạo quanh thị trường sách, tuy
đa dạng nhưng không có số liệu thống kê cụ thể, người mua cứ mua một cách tự
phát, người sản xuất cũng sản xuất tự phát theo hướng chủ quan mà mình tự cho
là đúng. Không có công cụ đo lường thị hiếu và nhu cầu của độc giả ở những lứa
tuổi khác nhau, không có “phao cứu trợ” từ phía số liệu phát hành để bám víu mà
định lượng, đong đếm, để nhận xét về mức độ mừng hay lo về các con số tiêu thụ
sách trên thị trường.
Tuy nhiên theo ý kiến chủ quan nhìn nhận của
riêng tôi, tôi nhận thấy tuy thị trường sách đa dạng và phong phú, người Việt
Nam có dần thói quen đọc sách hơn cùng với điều kiện kinh tế ngày một cải thiện,
song văn hóa đọc của nước ta chưa cao, thậm chí còn ở mức độ thấp, xét về mặt bằng
chung trong xã hội. Rất nhiều đầu sách bán chạy thường chỉ có tính chất giải
trí rất thông thường, không mang lại nhiều về các giá trị tinh thần hoặc kiến
thức. Các sách có giá trị lớn, có giải thưởng lớn trên quốc tế lại thường bị xếp
xó, tồn kho và bán giảm giá triệt để, khiến không ít đơn vị làm sách phải đau
xót và dần dà phải chấp nhận chạy theo xuất bản dòng sách giải trí phục vụ nhu
cầu của đông đảo độc giả nhằm đảm bảo độ an toàn trong kinh doanh. Điều này về
lâu dài dễ tạo nên một nền văn hóa đọc giải trí và bình dân.
Giải pháp phải từ gốc rễ
Để nâng cao văn hóa đọc của nước nhà, trước hết cần tìm tới gốc rễ
của nó để chăm chút, tưới tắm, giúp cho cái rễ đó chắc khỏe, trụ mãi với thời
gian. Có như vậy rễ cây mới tiếp tục hút nhựa sống nuôi những cành lá sum suê
bên trên. Nói một cách đơn giản rằng muốn nâng cao văn hóa đọc, trước hết phải
xây dựng văn hóa đọc và xây dựng hạ tầng cơ sở cho văn hóa đọc. Việc xây dựng
này xin đừng chỉ vứt riêng trách nhiệm cho những người làm xuất bản. Không phải
cứ in ra nhiều sách là nâng cao được văn hóa đọc. Chúng tôi - những người làm
sách - chỉ là một phần rất nhỏ cung cấp cho các bạn - người đọc - công cụ để
tiếp cận và nâng cao văn hóa đọc của chính mình. Hãy nhìn nhận một cách công
bằng rằng việc xây dựng văn hóa đọc phải là ý thức chung của toàn xã hội, với
mỗi con người, mỗi gia đình, mỗi thế hệ, mỗi đơn vị cơ quan, mỗi chính quyền,
mỗi thời đại. Con người khi mới sinh ra như một tờ giấy trắng, cũng giống như
một cái rễ non yếu ớt. Nếu chúng ta hình thành được, xây dựng được văn hóa đọc
ngay tại gia đình, bố mẹ chịu khó mua sách vở về đọc cho con cái nghe trước khi
đi ngủ hàng ngày, dần dà tự tập cho con thói quen đọc sách thì đứa trẻ sẽ lớn
dần cùng sở thích đọc sách được bồi dưỡng và phát triển theo năm tháng. Cái rễ
non mới gặp điều kiện thuận lợi mới cắm sâu trong đất, hút lấy sức sống mà lớn
dần. Song song với việc đó, nhà trường phải xây dựng và hướng dẫn cho trẻ tiếp
cận với văn hóa đọc qua những biện pháp sau: tập cho chúng ý thức đọc hàng ngày
qua việc đọc diễn cảm hoặc kể chuyện trên lớp; xác định và phân loại cho trẻ về
mục đích đọc (theo nhu cầu, sở thích, hay phong trào, hay cần nâng cao kiến
thức đi học, hoặc do tò mò muốn tìm kiểu thêm…)… Thầy cô nên khuyến khích cho
các em đọc thêm các giáo trình, sách tham khảo mở rộng kiến thức tự nhiên cho
trẻ. Nhà trường (từ cấp 1 tới đại học) cần mở rộng các thư viện miễn phí cho
học sinh - sinh viên với nhiều đầu sách phong phú phù hợp với lứa tuổi, ngoài
giáo trình học, để thư viện trở thành một sân chơi được yêu thích, chứ không
chỉ đơn thuần chỉ là nơi hành xác lo chạy đua trước các kỳ thi. Các đơn vị cơ
quan, đặc biệt là các cơ quan lớn như cấp Vụ, Cục, các tập đoàn lớn… nên dành
quỹ xây dựng các thư viện nhỏ miễn phí cho cán bộ công nhân viên trong cơ quan,
để việc đọc sách trở nên dễ dàng hơn đối với cả những người không có điều kiện
thuận lợi về kinh tế hoặc eo hẹp về thời gian đi lại mượn sách ở các thư viện
lớn… Việc xây dựng các thư viện chuyên ngành này mang giá trị tích cực nhiều
mặt: vừa cung cấp sách vở tài liệu chuyên ngành mà cơ quan đó đang làm, vừa
cung cấp những kiến thức xã hội khác bổ sung thêm từ sách vở tham khảo. Những
cán bộ công nhân viên được hưởng quyền lợi mượn sách từ thư viện của cơ quan
mình sẽ cảm thấy gắn bó thiết tha và có tình cảm hơn với nơi công tác. Một khi
việc đọc sách được phổ cập rộng rãi từ nhỏ tới lớn, hình thành và phát triển
theo cả một chặng đường dài và cả quãng thời gian sống, con người mới phát
triển và định hình được văn hóa đọc cho cá nhân mình. Từ đó mỗi người sẽ tự
phân hóa, chọn lọc dòng sách mà mình cần và thấy phù hợp với bản thân qua từng
giai đoạn cuộc sống. Lúc đó tự bản thân mỗi người sẽ coi việc đọc như một nhu
cầu tất yếu hàng ngày như việc ăn cơm, uống nước.
Song song với việc xây dựng cơ sở hạ tầng của văn hóa đọc, chúng
ta cũng cần phải xây dựng môi trường trong sạch và lành mạnh cho văn hóa đọc
phát triển. Trong đó, các nhà quản lý chuyên ngành cấp quốc gia phải nhanh
chóng lập ra một lộ trình cho việc xây dựng và phát triển văn hóa đọc cả nước
theo những chặng đường lớn 10-20-30 năm/lần, tuyệt đối không để phát triển tự
phát hoặc theo những kế hoạch ngắn hạn một vài năm, thực thi theo kiểu đối phó và
hài lòng với những con số nhỏ lẻ tuy tăng trưởng so với năm trước. Để từ đó các
ban ngành mới thống nhất đường hướng phát triển, vạch ra những phương án tối ưu
để nâng cao chất lượng sản xuất mà cụ thể ở đây là sản phẩm sách. Làm sao để
sách đến với độc giả đa dạng hơn, phong phú hơn, luôn cập nhật được những kiến
thức mới nhất của nhân loại trên toàn thế giới? Làm sao để các đơn vị xuất bản
sống được tự tin và đàng hoàng bằng nghề, chỉ chuyên tâm làm sách mà không phải
lo ngại đối phó với nạn sách lậu, sách giả, sách không bản quyền, không phải
đau xót hoặc tuyệt vọng khi thấy sản phẩm của mình bị đánh cắp trắng trợn? Chỉ
khi mọi quyền lợi của người làm sách được đảm bảo như: đảm bảo kinh tế sản
xuất, có vị thế xã hội, được tôn trọng và sánh ngang vị trí như các ngành nghề
khác… thì họ mới chuyên tâm làm ra các sản phẩm hay, sản phẩm đẹp, chất lượng
tốt, nội dung chọn lọc. Chính phủ cần đưa ra những biện pháp cứng rắn hơn nữa
trong việc xử lý những sai phạm phát hành dẫn đến hậu quả gây thiệt hại nghiêm
trọng cho các đơn vị xuất bản như: cương quyết tịch thu và tiêu hủy sách giả,
phạt nặng gấp 200% giá trị lô hàng lậu, hàng giả bị phát hiện, cương quyết tịch
thu giấy phép kinh doanh của các đơn vị phát hành, các cửa hàng sách sau khi có
chứng cứ kinh doanh hàng giả, hàng lậu từ lần phát hiện thứ 2, mạnh tay dẹp các
chiếu sách vỉa hè, vừa mất mỹ quan đường phố vừa hạ giá trị sách, vừa là nơi dễ
dàng tiêu thu sách giả, sách lậu khó kiểm soát… Đồng thời phải tích cực tuyên
truyền cho người dân để nâng cao ý thức bảo vệ sách thật, sách bản quyền, phân
biệt được sách giả và sách thật, phải coi sách như một sản phẩm đầy đủ giá trị
như các sản phẩm tiêu dùng khác và người tiêu dùng sẽ bị thiệt hại nặng nếu sử
dụng hàng giả, hàng nhái kém chất lượng.
Văn hóa đọc chỉ phát triển khi có môi trường phát triển và môi
trường đó chỉ có khi con người có ý thức xây dựng nên và học cách bảo vệ nó dài
lâu. Hãy xây dựng và bảo vệ văn hóa đọc từ bây giờ, đó chính là tương lai của
cả một thế hệ con cháu bạn sau này./.
