Nguyễn Khắc Thuần
Đại học Bình Dương
1. Khá đông nhà
nghiên cứu lừng danh thuộc nhiều quốc gia và thể chế chính trị khác
nhau đã đồng nhất cho rằng lịch sử nhân loại suy cho cùng cũng chỉ có hai thời đại lớn, một là thời đại chưa có chữ viết và
hai là thời đại có chữ viết.
Thời đại chưa có chữ, Anh ngữ viết là Prehistory, Pháp ngữ viết là Préhistoire,
Hoa ngữ viết là 前 史, còn ta thì phiên âm từ Hoa ngữ này là Tiền sử. Nguyên nghĩa, chữ sử có nghĩa là chữ viết. Viết trên
xương thú, viết trên da thú,
viết trên vỏ cây, viết trên lá cây, viết trên đất nung, viết trên đá,
viết trên thẻ tre, viết trên lụa, viết trên giấy và giờ đây còn có cả viết
trên mạng nữa… Viết ở đâu cũng đều rất quan trọng vì nhờ có chữ viết mà hậu thế mới có thể hình dung được cuộc sống đa
sắc màu của các thế hệ tiền bối.
Cũng theo ý kiến
của các nhà nghiên cứu lừng danh, nhờ có chữ viết, con người mới thực sự là con người, vượt
xa vạn vật hoang dã để tự mở lối bước vào thế
giới văn minh và làm nên muôn vàn kỳ tích. Sẽ thật đáng phê phán nếu có ai đó dám coi thường các bộ
tộc chưa có chữ viết nhưng tôn vinh vai trò đặc biệt quan trọng của chữ viết đối
với toàn bộ quá trình phát triển của văn minh nhân loại là điều không ai có thể
phủ nhận được.
Từ những ký hiệu
ban đầu đơn giản đến ký âm các từ đơn, từ ký âm chính xác các
từ đơn đến ký âm thật mạch lạc từng câu và từng đoạn văn theo một cú pháp ngày càng chặt chẽ… đó là quá trình tiến
triển lâu dài và công phu, trực tiếp
tạo ra nền tảng vững chắc cho sự ra đời của vô số sách vở với nhiều dạng thức và thể loại phong
phú khác nhau. Sách viết tay, sách in mộc bản, sách in litho, sách quay ronéo,
sách đánh máy, sách in chữ chì, sách được chế bản từ computer… Chỉ cần sơ bộ
xem qua bề ngoài của một quyển sách, hầu như
ai cũng đều có thể hiểu được trình độ văn minh của thời quyển sách ấy khai sinh. Khoan hãy vội bàn đến
những giá trị nội dung
lớn lao mà chỉ dừng lại ở bề ngoài không thôi cũng đủ để thấy sách là sự xác
nhận khách quan và trung thực về bản sắc
cũng như năng lực
sáng tạo của chính
các cộng đồng xã hội quê hương quyển sách ấy.
2. Dù thuộc bất cứ một thể
loại nào, dù được sáng tác hoặc biên soạn tại
đâu và theo một quy mô lớn nhỏ ra sao, dù
chuyển tải những nhận thức hay tư tưởng gì, sách vẫn luôn luôn có những
giá trị lịch sử bất diệt của sách. Chẳng phải ngẫu nhiên mà người Việt chúng ta
vẫn hay ghép chung sử với sách để tạo ra từ sử
sách. Nhờ có sử sách, hậu thế mới dần dần khám
phá được cấu trúc và đặc trưng của quá khứ, lại cũng nhờ có sử
sách, thế hệ hôm nay mới có thể rút
ra những bài học kinh nghiệm quý giá cho kế hoạch xây dựng tương lai. Nói theo cách của triết gia
thì bài học lớn nhất của lịch sử
chính là ở chỗ người ta đã không chịu rút ra
từ lịch sử những bài học. Phần lớn những bài học vô giá ấy đều kín đáo
và lặng lẽ ẩn mình trong sách chứ nào phải công khai hiển hiện trước mắt đâu.
Muốn có văn hiến,
triều đại nào cũng phải có kho sách, gọi là văn các là văn khố hay kho lưu trữ đều được,
miễn là có ý thức lưu giữ sách. Muốn thuyết phục được mọi người thì phải nói
có sách, mách có chứng. Nếu muốn trở thành bậc hiền tài thì bụng phải chứa
đầy sách và giá thử chẳng may bị ai
đó ví ta với con mọt sách cũng chẳng sao. Người xưa rất quý sách nên
kho chứa sách luôn dùng màu xanh chứ không dùng màu đỏ vì màu đỏ trùng với màu lửa, kho sách mà cháy có nghĩa là kho tri thức bị thiêu trụi, hoang
tàn lớn hơn tất cả mọi sự hoang tàn. Học trò xưa cũng được coi là kho sách di
động nên áo học trò thường có màu xanh. Vào mùa đông giá rét, áo ấm có thể che
thân áo màu xanh nhưng cổ áo màu xanh vẫn bắt buộc phải chìa ra ngoài cho mọi
người nhìn thấy, vì thế học trò cũng thường
được gọi là thanh khâm (cổ áo xanh). Thấy học trò là thấy sách, thấy
sách là thấy tương lai của đất nước. Cội nguồn tin cậy và vững chắc của quá
trình chấn hưng văn minh nhân loại được hình thành tại đây.
3. Xã hội ngày càng
có quá nhiều những xu hướng nhận thức chính trị, khoa học và
văn hóa khác nhau, tất cả được đọng lại trong từng trang sách. Lập trường
chính trị đối nghịch đến mức quyết chí triệt tiêu nhau. Trình độ khoa học cao thấp đến độ biệt lập như trời với đất, như non
cao với vực thẳm. Ứng xử văn hóa ngổn ngang trăm mối, gồm đủ cao thượng
và thấp hèn, nhân bản và vô đạo. Hóa ra, giữa người không có cơ may được đọc
sách với người không biết nghiêm cẩn chọn lựa sách ngồn ngộn giữa thị trường để
đọc, chưa chắc ai đã tệ hơn ai. Đành là ai cũng phải cố gắng tìm điều hay trong
sách để học, thấy điều dở trong sách để tránh, nhưng phân biệt rạch ròi giữa
điều hay và việc dở nào phải là dễ đâu. Tiến Sĩ Ngô Sĩ Liên và các sử thần triều Lê viết: những điều ghi chép trong sử sách
luôn tỏ rõ sự phải trái, công bằng yêu ghét, vinh
hơn hoa cổn, nghiêm hơn búa rìu. Đó
đúng là cái cân, là cái gương của muôn đời vậy[[1]].
Hoàng Giáp Vũ Quỳnh tự sự: dấu xưa còn đó, tất cả chỉ cốt khuyên theo
điều thiện, ngăn cấm điều ác, bỏ lòng dối trá và dưỡng tâm chân thực… tức là
chỉ mong sao cho phong tục ngày một tốt đẹp
mà thôi[[2]]. Sùng Nham Hầu Tiến Sĩ Dương Văn An bộc
bạch: xem lời khen một người thiện thấy vinh dự hơn cả việc được áo gấm vua
ban thì phải nuôi lòng hâm mộ đấng trung nghĩa để rồi cố noi theo. Xem lời chê
một người ác, thấy ghê gớm hơn cả búa rìu thì
phải biết xấu hổ thay cho kẻ loạn tặc để rồi luôn tự răn mình[[3]]. Cũng theo
mạch tư duy này, Bảng Nhãn Lê Quý Đôn nói: ghi chép những lời dạy hay hoặc những lời
nói phải của cổ nhân rồi dùng lời đó để lo giữ
mình thì có thể được yên thân. Suy rộng những lời đó ra thì ta có thể
làm được việc để giúp đời. Nghiên cứu mưu sâu và kế tốt của cổ nhân thì khi có
người hỏi ta có thể ứng đối đầy đủ và khi hữu sự thì ta có thể theo đấy để mà
châm chước[[4]]. Tóm lại, các cây đại bút
của ngàn xưa đều đánh giá rất cao vai trò của sách vở. Nhưng một khi không phải
sách nào cũng đều nặng lòng chuyển tải các
giá trị học thuật và nghệ thuật thiêng liêng thì quả đúng tín thư bất như vô thư nghĩa là tin sách chẳng bằng không có
sách. Những loại sách mà người Anh gọi là counter-culture, người Pháp
gọi là contre-culture và người Hoa gọi là 反 文 化[[5]] thì không bao giờ vì chính nó hoàn toàn không thể nào tham gia quá trình mở lối
vào văn minh và chấn hưng văn hóa nhân loại, ngược lại, chỉ lạnh lùng
làm băng hoại luân thường và đại đạo làm người. Cổ nhân vẫn thường nghiêm khắc
lên án bảy loại sách sau đây:
Một là cuồng thư (狂 書): sách
chuyên bàn những chuyện điên rồ, gây nguy hại cho sự yên bình của
xã hội, tạo ra những tác động xấu tới nhận thức và hành vi của mọi người, nhất
là tuổi trẻ.
Hai là loạn thư (乱 書): sách vô tình hoặc cố ý gây xáo trộn
đối với kỷ cương và phong hóa
của cộng đồng, xúi giục bốn phương thiên hạ làm những việc trái với phép
nước.
Ba là hoang thư (荒 書): sách chuyên ghi chép những chuyện bịa
đặt ly kỳ và khó tin
nhằm đáp ứng tính háo sự lạ của bộ phận xã hội ít hiểu biết, khiến họ hay suy
nghĩ theo xu hướng hoang đường.
Bốn là huyễn thư (炫 書):
sách viết ra chỉ nhằm mục đích tự khoe khoang về
họ tộc, gia đình và bản thân, gây nhiễu loạn nhận thức của không ít người,
nhất là những người ở xa.
Năm là quái thư (怪 書): sách chuyên viết về những chuyện
rất dị thường và quái đản khiến cho tư tưởng
mê tín dị đoan có cơ hội phát triển, gây phương hại tới nền nếp gia
phong.
Sáu là dâm thư (淫 書): sách cổ vũ hoặc đồng lõa với
sự dâm loạn của những kẻ hư hỏng, khiến đạo
hạnh làm người bị rẻ rúng và ngày càng suy đồi, sự thấp hèn có cơ hội
trỗi dậy.
Bảy là đạo thư (盜 書): sách ăn cắp nội dung, ý tưởng hoặc
phong cách diễn đạt của người khác. Ăn cắp,
dù toàn bộ hay một phần tác phẩm cũng đều là ăn cắp và do vậy, cần phải
nghiêm phê.
Không phải tất cả những quyển ngoài
bảy loại nói trên đều là sách tốt nhưng ít
ra cũng vô hại. Nếu một đời chỉ chuyên chú đọc sách từ loại vô hại trở
lên, ích lợi nào phải là bé nhỏ đâu.
4. Là một trong những người cầm bút lâu
năm, từng tham gia cộng tác với khá nhiều
nhà xuất bản, đã có hàng trăm đầu sách được xuất bản và rất nhiều lần tái bản, tôi nghiệm thấy quy trình giới
thiệu một quyển sách với bạn đọc gần xa ở Việt Nam ta trong
mấy chục năm qua cũng biến đổi nhiều lắm, có khi sự biến đổi lớn đến mức
không ngờ.
Có một thời, việc in sách sao mà khó khăn quá. Nhà xuất bản thì
ít mà cơ quan kiểm duyệt lại quá nhiều. Sự nặng nề luôn bao phủ
tư duy của người cầm bút. Các tác giả giàu tâm huyết chẳng dại gì viết
cẩu thả nhưng họ rất ngại nghe
những lời góp ý quá
nặng nề của những người
hầu như cả đời không thể nào viết nổi một trang sách nào cả. Bấy giờ, quyển
sách nào cũng chỉ được in trên giấy xấu. Sự nhiêu khê khiến không ít tác giả
ngán ngẩm, buông bút và tìm niềm vui tao nhã ở những nơi phù hợp hơn.
Có một thời, các nhà xuất bản được
thực hiện kế hoạch B, kế hoạch C và mở cửa để liên kết. Biên tập thoáng hơn,
sách bề thế hơn, số lượng bản in nhiều hơn và hình thức trình bày trong ngoài
cũng đẹp hơn, chỉ tiếc là thượng vàng hạ cám đều có đủ. Thị trường sách khiến
độc giả dễ bị choáng ngợp và hoa mắt. Thỉnh
thoảng tôi vẫn tự hỏi rằng, tại sao các cơ quan quản lý xuất bản lại có thể để tình trạng này diễn ra
công khai và đáng tiếc đến như vậy.
Có một thời, công tác lý luận phê
bình luôn được đề cao, nhưng gần đây, các bài thuộc dạng này sao mà tẻ nhạt quá, gần như chỉ mới sơ bộ dừng lại ở mức tham gia quảng cáo ấn phẩm mới. Hiếm hoi lắm
chúng ta mới may mắn bắt gặp một vài bài mang phong thái của lý luận phê
bình nhưng thú thực, điều khiến tôi rất bận tâm là các nhà lý luận phê bình đọc
ít quá. Có người liệt kê rất đầy đủ học hàm
và học vị cao sang của mình nhưng có đọc mới biết phương pháp luận (methodology) mà họ sử dụng đã bị
thế giới loại bỏ từ hơn nửa thế kỷ nay rồi.
5. Mọi sáng tạo
đáng kính hàm chứa trong từng trang sách chỉ thực sự có giá trị khi
sách được xã hội trân trọng tiếp nhận nhưng rất tiếc là văn hóa đọc đã
và đang bị thu hẹp nhanh quá. Tại các bến xe và nhà ga, trên những phương tiện
giao thông công cộng, kể ra cũng có một số người lặng lẽ ngồi đọc sách nhưng
nếu đếm được bao nhiêu người thì cũng gần như tất cả đều là người ngoại quốc. Tôi từng
cất công tới tìm hiểu ở
khá nhiều thư viện của các trường đại học tại thành phố Hồ Chí Minh và thấy có
hai hiện tượng rất đáng lưu ý. Một là số
lượng sách ít ỏi quá. Hai là có không ít quyển tuy đã được khá nhiều
người mượn nhưng vẫn còn có những trang do thợ đóng sách xén không kỹ nên dính
chặt vào nhau, vậy mà vẫn chưa có ai chịu rọc ra cả. Chẳng biết họ mượn về để làm gì.
Đương nhiên, không có sách tốt hoặc có
sách tốt mà không chịu đọc nghiêm chỉnh thì không thể có tri thức
mà đã không có tri thức, làm sao có thể nói đến hiện đại hóa, đến sự
phát triển nhanh chóng và bền vững cho non sông này. Văn hóa Việt Nam đang cần
được chấn hưng và sách chính là một trong những phương tiện cực kỳ lợi lại, góp
phần đắc lực vào toàn bộ quá trình chấn hưng đó. Đã đến lúc người cầm bút, nhà xuất bản và xã hội độc giả cần phải
có những cuộc thảo luận nghiêm túc nhằm mở lối thênh thang cho sách thực
hiện trọng trách tham gia vào quá trình trang nghiêm này./.
TP. Hồ Chí Minh, 03/2012
N.K.T.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét